Aleksander Niweliński
doradztwo w zakresie fauny i flory

Wielkanocne ab ovo

Pierwszy wiosenny obraz to bazie i pojawiające się kwiaty. W tradycji wiosennych Świąt Wielkiej Nocy pisanki to nieodłączny symbol odradzającego się życia. Rozmaite kultury wytworzyły własne sposoby ozdabiania jaj wielkanocnych; m.in. w Grecji jaja barwione na kolor karmazynowy symbolizują krew Chrystusa, w niektórych regionach Niemiec i Austrii jaja zielono zabarwione symbolizują Wielki Czwartek. W Polsce pisanki to ogromne bogactwo wzorów i barw, a każdy region stara się prześcignąć inne w ozdabianiu jaj wielkanocnych.

A jajo to początek życia każdego organizmu zwierzęcego, a więc i każdego z nas…

Komórka jajowa to zawiązek życia każdego żywego organizmu, a doskonale znane nam jaja ptaków to przecież największe komórki jajowe. Niewielu jednak zdaje sobie sprawę z ich roli w kulturze, symbolice, a nawet w religii, nie mówiąc o ich oczywistej roli w przyrodzie.

Jaja ptaków są prawdziwie samowystarczalnym układem, zdolnym do utrzymania rozwijającego się zarodka przy życiu przez zadziwiająco długi czas. Potrzebuje jedynie odpowiednie temperatury i tlenu. Tlen dostarczany jest poprzez układ mikroskopijnych porów, których w kurzym jaju jest ok. 10 tysięcy, każdy o średnicy 0,017 milimetra. Przez te same pory na zewnątrz wydostaje się woda i dwutlenek węgla.

Przemiany biochemiczne w jaju zapewniają nie tylko odpowiednią ilość pożywienia i energii dla rozwijającego się zarodka, ale także wodę, która jest produktem ubocznym zachodzących reakcji chemicznych. Ilość wytwarzanej wody jest precyzyjnie dobrana do potrzeb zarodka, dzięki czemu jaja ptaków mogą rozwijać się zarówno w środowisku suchym jak i wilgotnym. A to tylko niewielki ułamek wiedzy o skomplikowanym mechanizmie powstawania życia i zachodzących w jajach procesach tworzenia się nowego organizmu. Świąteczno-wiosenna symbolika jaja jest aż nazbyt wymowna.

Jaja kurze, przepiórcze, gęsie, kacze, strusie, stanowią już niemal codzienny element naszego jadłospisu. Jeszcze na przełomie XIX i XX wieku szczególny przysmak stanowiły jaja czajek podawane na wykwintne stoły, ale - do rzeczy.

Jaja ptaków to wielkie bogactwo form. Dla przeciętnego obserwatora najłatwiej zauważalne są ubarwienie i wielkość, choć dla specjalistów nie mniej ważne są cechy trudniej dostrzegalne, takie jak ich kształt, biegunowość, zbieżystość bocznych powierzchni, połysk, a także porowatość skorupy.

Ubarwienie i formy jaj ptaków szokują swoim bogactwem. Jajo olbrzymiego strusia madagaskarskiego wytępionego kilkaset lat temu osiągało ciężar przekraczający 12 kg i pojemność 10 litrów, z kolei jaja najmniejszych gatunków kolibrów ważą około 0,2 grama. Ubarwienie jaj ptaków uzależnione jest tylko od dwóch rodzajów barwników: błękitnozielonej oocyjaniny i brązowoczerwonej protoporfiryny, a jednak stopień ich zawartości i sposób rozmieszczenia barwników decydują o ogromnej różnorodności barw. W świecie przyrody kolor jaja decyduje o jego możliwościach przetrwania. Ptaki w sposób niewiarygodny wręcz potrafią dostosować zabarwienie jaj do otaczającego je środowiska, bądź upodobnić wyglądem do innych jaj jak czynią to np. kukułki.

Pięknie ubarwione jaja australijskiego emu, ważące ponad 0,5 kg, ozdobione są gęstym misternym ciemnozielonym żyłkowaniem na jasnozielonym tle.

U ptaków mamy do czynienia jeszcze z jednym bardzo interesującym zjawiskiem - ubarwienie jaj może zmieniać się w gnieździe, a więc już po ich zniesieniu - u błotniaków i perkozów bezbarwne jaja ciemnieją pod wpływem gnijących roślin, z których gniazdo jest zbudowane. Dzięki temu w odkrytych gniazdach tych ptaków jaja stają się niemal niewidoczne. W ukrytych gniazdach jaja z reguły są bezbarwne, a w gniazdach otwartych posiadają rozmaite wzory.

Wśród naszych rodzimych gatunków ptaków również doszukać się możemy interesujących przykładów - pospolity wróbel składa przepięknie ubarwione jaja w kilkunastu wzorach i odcieniach, zależnie od środowiska i materiału z jakiego budowane jest gniazdo. Podobnie maleńki, niepozorny świergotek drzewny składa jaja, których wzory mogłyby być inspiracją dla niejednego grafika.

Efektowny zestaw przyrodniczych pisanek świątecznych można by utworzyć wkładając do koszyka jaja trzmielojada, czapli siwej, śpiewaka, wilgi, zaganiacza, kosa, trznadla i wielu innych polskich gatunków ptaków.

I właśnie wiosną te cuda natury - prawdziwie wielkanocne pisanki pojawiają się w ptasich gniazdach jak w koszykach świątecznych. Wiosenny motyw refleksji nad powstawaniem życia i pięknem przyrody powinien skłonić nas do zadumy, tajemnica Wielkiej Nocy kryje się też w dziełach natury, których na co dzień często nie umiemy dostrzegać.

Aleksander Niweliński